Reconstructie: Waarom Delft al jaren enorme hoeveelheden grondwater naar zee pompt

Het is woensdag 20 juni 2007. Het is een graad of 19 en de terrassen in de oude binnenstad van Delft lopen vol. In een kamertje op het gemeentehuis in Delft, is er van de lonkende zomer weinig te merken. Hier wordt door een aantal ambtenaren onrustig op de stoel geschoven en naar een zwarte telefoon gestaard. Een paar honderd meter verderop is bij het Hoogheemraadschap van Delfland dezelfde setting te vinden. Op tafel ligt een alarmerend TNO-rapport. Vandaag is dé dag die de toekomst van de regio Delft rigoureus kan veranderen.

Veertien kilometer verderop zal de rechtbank in Den Haag vandaag uitspraak doen over de plannen van biotechbedrijf DSM in Delft. Het bedrijf wil stoppen met het oppompen van Delfts grondwater, maar drie overheden proberen dit te verhinderen. De Provincie Zuid-Holland is kartrekker, zij hebben de vergunning voor het oppompen van grondwater door DSM in de jaren ’80 verstrekt en zijn hier nog steeds toezichthouder op.

In het kielzog van de Provincie volgen de gemeente Delft en het Hoogheemraadschap. Ook zij zien onverantwoorde risico’s wanneer DSM zou stoppen met het oppompen van het grondwater. De juridische strijd tussen DSM en de drie overheden wordt vandaag beslist. Wordt het pompen of verzuipen voor Delft?

- Biotechbedrijf DSM: De fabriek pompt voor eigen gebruik bijna 100 jaar lang met 40 pompen jaarlijks meer dan 10 miljard liter grondwater onder Delft op.

- Gemeente Delft: Verantwoordelijk voor het grondwaterbeheer in de stad Delft.

- Hoogheemraadschap van Delfland: Verantwoordelijk voor beheer en onderhoud van duinen, dijken en kades, vaarten en sloten in de regio Delfland (van Wassenaar tot Rotterdam).

- Provincie Zuid-Holland: Gaf DSM een vergunning voor het oppompen van grondwater en hield hier toezicht op.

In 1916 start De Koninklijke Gist- en Spiritusfabriek in Delft-Noord met het oppompen van grondwater op het eigen fabrieksterrein. De in 1869 opgerichte Delftse fabriek zal dit grondwater bijna een eeuw lang als koelwater gebruiken voor het verwerken van gist en brandspiritus. In 1968 fuseert de Gist- en Spiritusfabriek met Brocades om vervolgens in 1998 overgenomen te worden door chemiemultinational DSM.

DSM pompt elk jaar met 40 pompen meer dan 10 miljard liter grondwater van een diepte tussen de 20 en 40 meter op. Ter illustratie, dat zijn 72 eengezinswoningen tot aan de schoorsteen gevuld met water, elke dag. Het grondwater wordt onder andere gebruikt als koelwater voor machines in de Delftse fabrieken. Het grondwater wordt na gebruik via een tien kilometer lange leiding in de Noordzee geloosd. Tot de dag van vandaag gebeurt dit nog steeds.

In 2004 laat het biotechbedrijf de Provincie Zuid-Holland weten dat ze het oppompen drastisch willen gaan verminderen. Vanuit de overheid is bepaald dat de heffingen voor het gebruik van grondwater fors omhoog gaan, dit om het gebruik van grondwater door bedrijven te ontmoedigen. DSM wil naar eigen zeggen daarom van strategie veranderen. In plaats van koelen met grondwater, wil het gebruik gaan maken van luchtkoeling. Het bedrijf is voornemens om hiervoor de komende jaren speciale koeltorens te bouwen. De Provincie geeft toestemming voor de bouw van de luchtkoeltorens, maar wil tegelijkertijd niet dat DSM stopt met het oppompen van het grondwater. De risico’s zouden te groot zijn, volgens de Provincie.

Op het Provinciehuis breekt het zweet uit wanneer de vergunning voor DSM wordt opgezocht. De vergunning stamt uit 1987. Over het beëindigen van het oppompen van het grondwater staat niets in de vergunning. In 1999 was de Provincie al intern gewaarschuwd over het stoppen met oppompen van grondwater door DSM. Maar de mogelijkheden om tussentijds de vergunning aan te passen waren beperkt.

Dit breekt de Provincie in 2006 op. DSM wil niet langer meer het oppompen geleidelijk afbouwen, het wil er helemaal mee stoppen. De Provincie ziet geen andere weg dan naar de rechter stappen. Het wil via de rechter DSM dwingen om te blijven oppompen van het grondwater. Het doet een beroep op het maatschappelijk belang en de risico’s van het stoppen met oppompen. Onderzoeksbureau TNO onderzocht eerder al wat de gevolgen zijn van wanneer de 40 pompen dicht worden gedraaid door DSM. En die gevolgen zijn niet mals.

Het grondwater zit op grote diepte (tussen de 20 en 40 meter), de kans dat dit water aan de oppervlakte komt, achtten de onderzoekers klein. Maar de bodem zal wel in beweging gaan komen doordat de druk onder de grond naar boven gaat toenemen, zo is te lezen in diverse onderzoeksrapporten. Waar de bodem onder Delft door natuurlijke oorzaak al decennialang daalt, kan de bodem gaan ‘terugveren’. Oftewel, de grond wordt weer omhoog gedrukt. Als de grondwaterpompen abrupt dichtgaan kan dit zorgen voor schade aan ondergrondse bouwwerken zoals parkeergarages en kelders en kunnen er scheuren en verzakkingen in huizen en (historische) gebouwen ontstaan. Daarnaast bestaat de kans dat de kades en polderdijken rondom Delft het begeven en het hemelwater niet meer kan wegzakken in de grond. Met grote wateroverlast tot gevolg.

Niet alleen Delft moet vrezen voor de gevolgen van het stoppen met oppompen, in een wijde omtrek tot aan Den Haag en Rotterdam zullen de effecten merkbaar zijn. Ook de aanleg van nieuwe infrastructuur zoals de geplande treintunnel onder Delft en de verdiepte A4 tussen Delft en Schiedam zullen rekening moeten houden met beweging in de bodem, blijkt uit interne documenten.

Alle hoop is gevestigd op de rechter. Alleen de rechtbank kan een potentiële crisis in de regio Delft voorkomen als het DSM zou verplichten om door te blijven pompen. Aan het einde van de dag in juni 2007 gaat dan eindelijk de telefoon in de kamertjes op het hoogheemraadschap en de gemeente Delft. De rechtbank heeft de vergunning van de Provincie bekeken en oordeelt waar al voor werd gevreesd.

In de vergunning van de Provincie staat geen verplichting voor DSM om grondwater op te pompen en kan hier dus ook niet toe worden gedwongen. Het maatschappelijk belang heeft volgens de rechter geen juridische basis. DSM krijgt van de rechter gelijk, het bedrijf mag de pompen dichtdraaien. De uitspraak van de rechter zadelt de drie overheden direct met grote problemen op.

Er wordt een schikking met DSM gemaakt, de overheden hebben geen andere keuze. Alle grondwaterpompen zullen worden overgenomen door de Provincie, het hoogheemraadschap en de gemeente Delft. Het wordt een miljoenenoperatie voor de gemeente Delft, het Hoogheemraadschap en de Provincie.

Het plan is om in vijf jaar tijd de pompen op het DSM-terrein te verplaatsen naar een andere locatie in de stad, om vervolgens gefaseerd de pompen dicht te draaien. Dit om te voorkomen dat het diepe grondwater de bodem onder Delft te snel omhoog drukt. Het hoogheemraadschap gaat aan de slag met de kade- en dijkversterking, de gemeente Delft moet aan de slag met extra drainagemaatregelen en een nieuw pompenstelsel in de stad. De Provincie houdt toezicht op het geheel en investeert ook mee. Het is wennen voor de drie overheden, ruim 100 jaar hebben ze deze kosten en verantwoordelijkheid niet gehad. Dit nam DSM altijd voor haar rekening.

Ondanks de steeds groter wordende droogte in Nederland, zal het Delftse grondwater de komende jaren ongebruikt in de Noordzee geloosd blijven worden. Delft betaalt daar flink voor. Jaarlijks brengt Rijkswaterstaat daar een bedrag van 2,5 miljoen euro aan verontreinigingsheffingen voor in rekening.

Vijf jaar later, in 2014 stopt de samenwerking tussen de drie overheden met een hoop gedoe. De Provincie Zuid-Holland had vooraf toegezegd vijf jaar aan de samenwerking deel te nemen. Precies vijf jaar later, stapt de Provincie uit de samenwerking, hoewel er nog geen grondwaterpomp is dichtgegaan. Tot overmaat van ramp kondigt een maand na het vertrek van de Provincie, het hoogheemraadschap ook haar vertrek aan.

Een gemeente heeft de zorgplicht voor het beheer van grondwater, het hoogheemraadschap is daarom van mening dat de voormalige DSM-grondpompen bij de gemeente Delft horen. Daarnaast struikelen ze over de kostenverdeling. De noodzakelijke dijk- en kadeversterking heeft slechts twee miljoen gekost, een onverwachte financiële meevaller voor het hoogheemraadschap. Dat willen ze ook zo houden en zijn daarom niet bereid om de komende jaren nog aan het onderhoud en beheer van de grondwaterpompen bij te dragen.

Het hoogheemraadschap en Delft komen uiteindelijk -na een lange bestuurlijke strijd- een afkoopsom van 5 miljoen euro overeen. Daarnaast wordt juridisch vastgelegd dat tot 2028 alle aansprakelijkheidsstellingen en schadeclaims door grondwaterproblemen voor rekening van de gemeente Delft zijn. Ook schadeclaims die aan het hoogheemraadschap gericht zijn, moeten worden vergoed door Delft. Zo is Delft niet lang daarna ongevraagd volledig verantwoordelijk én aansprakelijk van wat nog in de toekomst rondom het Delftse grondwater gaat gebeuren. De eerste pomp moet dan nog steeds worden dichtgedraaid.

Dat er tot aan 2017 geen grondwaterpomp is dichtgegaan en er zelfs 18 putten zijn bijgebouwd, heeft te maken met een groot infrastructuurproject in Delft: de treintunnel. ProRail wil onder Delft een spoortunnel graven. ProRail wil geen stijgend grondwater en heeft haast met de aanleg van de treintunnel. Het leidt tot een felle juridische strijd, cruciale rekenmissers en onverwachte gebeurtenissen in de Delftse bodem.

Donderdag 11 mei deel 2:

Verkeerde data grondwater zorgen voor miljoenenstrop treintunnel Delft

Verantwoording:

Via de Wet open overheid (Woo) vroeg onderzoeksjournalist Bas Vermond bij verschillende overheden documentatie op rondom de grondwaterpompen van DSM. Op basis van de documenten en gesprekken met ingewijden is deze serie tot stand gekomen.